Obsesif kompulsif bozukluk temelde; bireyin iradesi ve öz denetimi dışında zihninde birdenbire oluşan ve zihne hakim olan, rahatsız edici, çoğunlukla tehdit edici, ısrarcı ve tekrarlayıcı, bireyin kendisine de birden fazla vakit saçma ve anlamsız gelen lakin istemli bir gayret ile zihinden uzaklaştıramadığı takıntılı niyetler (obsesyonlar) ve bireyin engelleyemediği, tekrarlayıcı, çoğunlukla obsesyonlara reaksiyon olarak, obsesyonların yarattığı korkuyu azaltmak yahut yok etmek misyonunu taşıyan, ruminatif davranış örüntülerinin (kompulsiyonlar) sebep olduğu ruhsal bir bozukluktur.
Birçok çeşidinin bulunduğu bilimsel olarak ortaya konan obsesyonlar birden fazla vakit kişinin kendisi tarafından da “anlamsız, saçma” olarak nitelendirilir. Buna karşın birey zihnine atak eden bu ısrarlı ve tekrarlayıcı fikirleri zihninden istemli bir uğraş ile uzaklaştıramaz. Belli bir düzeyde obsesyonlar o kadar ağır bir hale gelir ki neredeyse birey gününü obsesif niyetlerine nazaran yaşamaya başlar. Obsesyonların yarattığı rahatsızlık, tehdit algısı ve tasayı bastırabilmenin, azaltabilmenin yahut nötrleştirmenin yolunu arayan zihin çoğunlukla obsesyonlara karşı tekrar edici ve birçok vakit denetim dışı tekrarlayan davranış örüntülerini geliştirir. Tekrarlayan, rahatsız edici, telaş yaratan, zihne hâkim olan ısrarcı niyetler ve bunların tesirini azaltmak, ortadan kaldırmak için yapılan tekrar tekrarlayıcı, son derece rahatsız edici aksiyonlar kişinin artık hayatının tamamını ele geçirir ve bireye adeta özgür bir hayat alanı imkanı vermez. Bununla birlikte ortaya çıkan bu kısırdöngü bireyin şahsî, iş ve okul ile ilgili, kişilerarası tüm alanlarda önemli manada fonksiyonelliğini bozar.
İnsan ömrünün olağan akışında vakit zaman birçok faktörden kaynaklı kuşku, evham, dert ve takıntılar olabilir. Günlük yaşantı içinde hayatımıza birçok gerilim verici etkenin eşlik ediyor olması, insanoğlunun vakitle adeta hızlandırılmış bir formatta gelişen hayat akışı, geleceğin meçhullüğü üzere durumların varlığı göz önüne alındığında bunların doğal his ve kanılar olduğu açıktır ve çoğunlukla bireyler bu his ve kanılar ile baş edebilmektedirler ve sıkıntıların ömürlerini olumsuz tarafta etkilemesine müsaade vermeden çözebilirler. Fakat obsesyonlar ve bunların varlığı sonucunda ortaya çıkan kompulsiyonlar bunların çok daha ötesindedir. Kişinin şuurlu bir biçimde zihninden uzaklaştıramadığı ve kendini yapmaktan alıkoyamadığı ve nihayetinde kişinin tüm hayat alanında kıymetli oranda fonksiyonel bozulmalara neden olan önemli bir durumdur.
Obsesyonlar gerçekleştirilmesi mümkün yahut gerçekleştirilebilecek niyetler olabildiği üzere kimi durumlarda gerçekdışı yahut sanrısal bir boyutta da olabilmektedir. Fakat her iki şartta da birey aslında bu türlü bir şey olmayacağını ama bu niyetlerini aklından uzaklaştıramadığını açık bir biçimde söz etmektedir. OKB durumlarında bireylerden sık sık “saçma olduğunu biliyorum, bu türlü bir şey olamaz biliyorum fakat ne yaparsam yapayım onları düşünmekten kendimi alıkoyamıyorum” sözlerini duymak mümkündür. Obsesyonlar birebir vakitte birçok vakit tereddüt sözleri içerirler ve bununla birlikte hiçbir vakit kesin sözler değillerdir. “Ya yaparsam, ya olursa, ya yaptıysam ya da yaptım mı, oldu mu?” biçiminde sürüp giden fikirlerdir.
OKB NE SIKLIKTA, HANGİ YAŞLARDA VE KİMLERDE DAHA FAZLA GÖRÜLÜR?
Son yıllarda yapılan araştırmalar incelendiğinde OKB’nin toplumumuzda görülme sıklığının ne kadar yoğunlukta olduğunu anlamak mümkün. Yapılan araştırmalar günümüzde her 100 kişinin 3-4’ünde OKB görüldüğünü ortaya koymaktadır. Son vakitlerde görülme sıklığında önemli bir artış olduğu açıkça tabir edilen OKB, çoğunlukla ergenlik periyodunda başlayan, sıklıkla 20-30’lu yaşlarda sık görülen bir durum olmasına karşın her yaşta ortaya çıkması mümkün bir ruhsal bozukluktur. Erkeklerde daha erken ortaya çıktığı bilinmesine karşın bayanlarda daha sık görüldüğü ve popülasyonun büyük çoğunluğunu bayanların oluşturduğu araştırmalarca desteklenmektedir.
OBSESİF KOMPULSİF BOZUKLUK (OKB) BELİRTİLERİ NELERDİR?
Obsesif kompulsif bozukluğu olan bir hastanın tüm belirtileri dört ana başlıkta toplanabilir:
Kişinin kaçınamadığı, engelleyemediği, tekrarlayıcı ve sorun verici davranışları vardır. Bunlar hastanın kompulsiyonlarıdır ve gözlenebilir davranışlardan oluşur; el yıkamak, silmek, baş sallamak, saymak üzere.
Kişinin kaçtığı ya da kaçındığı davranışlar vardır. Kirlenme korkusu ile bir yerlere dokunamamak, oturamamak, hatta gitmemek üzere.
Kişinin tekrarlayıcı ya da kaçınamadığı fikirleri vardır. Bu fikirler de yeniden kompulsiyonlardır fakat dışarıdan gözlenemezler. Sayı saymak, muhakkak kanıları içinden tekrarlamak, belli sözleri tekrarlamak üzere.
Kaçındığı ya da kaçmaya çalıştığı fikirleri vardır ve bunlar hastanın obsesyonlarıdır. Bu fikirlerinden kaçmaya, onları durdurmaya yahut kompulsiyonları yolu ile onları nötr hale getirme eforu vardır.
EN YAYGIN OBSESYON VE KOMPULSİYONLAR
Kuşku Obsesyonu ve Denetim Kompulsiyonu
En sık karşımıza çıkan çeşittir. Kişi ocak, kapı, doğalgaz, vana vb. bir şeyleri açık bırakmış olma ihtimalinden, arabayı kilitlememiş, birtakım eşyaları prizde takılı unutmuş olma ihtimallerinden daima, ısrarcı bir halde kuşku duyar (kuşku obsesyonu) ve emin olma muhtaçlığı ile daima ve tekrarlı biçimde dönüp denetim etme gereksinimi duyar (kontrol kompulsiyonu). Bu kısır döngü kişinin hayatının birçok farklı noktasında kendini gösterebilir.
Bulaşma Obsesyonu ve Paklık Kompulsiyonu
Kişinin vücudunun, giysilerinin, konutunun yahut rastgele bir ömür alanının, eşyalarının mikrop, kir üzere birçok faktörden kirlendiğine dair duyduğu ısrarlı kanılar (bulaşma obsesyonu) ve bu ihtimallerden duyulan tasayı ortadan kaldırmak için yapılan tekrarlayıcı davranışlar (temizlik kompulsiyonu) formundaki kısır döngüdür. Kişi muhtemel bir kirlenmeye karşı daima etrafını yahut kendi vücudunu temizleme, yıkama davranışlarında bulunur.
Cinsel İçerikli Obsesyonlar
Kendine, yaşına ve toplumsal pozisyonuna yakıştıramadığı lakin düşünmekten kendini alıkoyamadığı cinsel içerikli obsesyonlardır. Kişi uygun düşmeyecek kişi yahut şahıslara karşı cinsel içerikli ısrarlı kanılara sahiptir. Bu fikirler sebebi ile birçok vakit şahısta toplumsal ortamlardan kaçınma, kendini bu fikirler sebebi ile cezalandırma davranışları görülebilir.
Dini Obsesyonlar
Kişinin inançları doğrultusunda daima zihnini meşgul eden tekrarlayıcı kanıları olabilir. Yaptığı yahut yapacağı yanlış bir aksiyon yahut fikir sebebi ile Yaratıcı tarafından cezalandırılacağı, kirlendiği, cezalandırılması gerektiğine dair ısrarlı kanılar, dini inançlarına uygun ısrarlı ritüeller, dini inançlarının gerektirdiği ritüelleri yerine getirirken ısrarlı bir biçimde zihne gelen, tekrar eden vesvese fikirleri üzere.
Simetri-düzen Obsesyon ve Kompulsiyonları
Çok sık görülen; eşyaları simetrik bir halde dizme, büyükten küçüğe, alfabetik sıraya nazaran düzenleme, kıyafetleri renk geçişlerine nazaran ayırma, kıyafetleri muntazam bir formda katlama ve yerleştirme üzere birden fazla vakit bunları gerçekleştirmediğinde kendisi yahut sevdiklerinin başına makûs bir şey geleceği derdi, gününün berbat geçeceğine yahut her şeyin aykırı gideceğine dair tekrarlayıcı niyetleri halinde giden obsesyon ve kompulsiyonlardır.
Dokunma Kompulsiyonları
Birtakım OKB’li hastalar vakit zaman bir yere gitmeden, yola çıkmadan, yeni bir şeye başlamadan vb durumlarda kendilerine baht yahut uğur getirecekleri bir şeye dokunmadan kendilerini alamazlar.
Sayma Kompulsiyonları
Kimi OKB’li hastalar rastgele bir günlük aktiviteyi muhakkak bir sayıya kadar yapmazlarsa her şeyin aksi gideceğine dair inançlar taşırlar. Yahut kimi durumlarda farklı obsesyonlarından kaynak alan dertlerini dindirebilmek için sayma kompulsiyonları gösterirler.
Biriktirme ve Saklama Kompulsiyonları
Sık görülen bir kompulsiyon çeşididir. Kişi gerekli-gereksiz tüm eşyaları saklama, biriktirme muhtaçlığı, onlar ile vedalaşırsa başına gelebilecek felaketler konusunda ısrarcı kanıları sebebi ile oluşan korkuyu bastırma gereksinimi sebepleri ile biriktirir, istifler.
Batıl Kanılar, Uğurlu-Uğursuz Sayılar, Eşyalar ve Renkler
Birtakım OKB hastalarında uğurlu-uğursuz sayılarına nazaran alma, hareket etme, başlama, bitirme davranışları görülür. Tıpkı durum eşyalar ve renkler için de geçerlidir.
OBSESİF KOMPULSİF BOZUKLUK (OKB) NEDENLERİ NELERDİR?
Nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte birçok biyolojik ve çevresel faktörün hastalığın gelişiminde rol oynadığı düşünülmektedir.
Genetik Faktörler
Beyin Fonksiyonlarında Bozulma ve Seratonin İstikrarı
Çocuklu Çağı Travmaları
Kişilik Özellikleri
Üzere faktörler hastalığın gelişimi ve seyri için ele alınan nedenler ortasında sayılabilmektedir.
Kişinin ailesinde ruhsal bir hastalığın bulunması, anne-baba ve birinci derece yakınlarında OKB tanısı geçmişinin varlığı genetik faktör olarak OKB oluşumunu tetiklediği düşünülmektedir. Beynin kimi bölgelerinde sinirsel iletimde kıymetli bir etken olan seratonin unsurunun düzeyindeki çok düşmenin yahut işlevselliğindeki bir bozulmanın OKB oluşumunu kolaylaştırıcı bir tesirde bulunduğu düşünülmektedir. Bunlara ek olarak çocukluk çağı travmalar; örneğin cinsel taciz, çocukluk çağı ihmal ve istismarı, şiddet üzere durumlara maruz kalan bireylerde yetişkin devirde ortaya çıkan OKB yahut çocukluk çağı başlangıçlı olarak çocuklarda görülen OKB gelişiminde değerli rol oynadığı görülmüştür. Yanı sıra kişinin kişilik özellikleri de OKB nedenleri ortasında ele alınması gerek bir faktör olarak karşımıza çıkar. Bireyde obsesif kompulsif kişilik örüntüsü, savunma düzenekleri vb. dikkate alındığında OKB’ye kişilik özellikleri sebebi ile yatkın olma durumu gözlemlenebilir.
OBSESİF KOMPULSİF BOZUKLUK (OKB) TEDAVİ EDİLEBİLİR Mİ? NASIL?
Obsesif kompulsif bozukluk kişinin ömür kalitesini düşüren, kıymetli fonksiyonellik alanlarında önemli bozulmalara yol açan, kişinin hayatını adeta kabusa çeviren ve bireyin muzdarip olduğu bir ruhsal bozukluktur.
Lakin kıymetli üzerinde durulması ve bilinmesi gereken husus OKB’nin kişinin mukadderatı olmadığıdır. OKB tedavisi mümkün bir bozukluktur. Bireye mahsus belirlenecek bir yaklaşım ve tedavi protokolü ile, terapist-danışan iş birliği içerisinde OKB’li hastalarda kısa müddette ve kalıcı güzelleşmeler gözlemlenebilir.
Birçok farklı ekol ve prosedür olmakla birlikte bilhassa Bilişsel Davranışçı Terapi ekolüne bağlı kalarak hastaya olan yaklaşım, bu bozukluğun teşhis ve tedavisi için uzun yıllardır rehberlik etmektedir. Bilişsel davranışçı terapi yaklaşımının OKB tedavisinde emeli şahsa rahatsızlık veren, ısrarlı, tekrarlayıcı ve fonksiyonel olmayan fikirleri (obsesyon) ile hastayı karşı karşıya getirmek ve bu karşılaştırmanın oluşturduğu korkuyu azaltmak maksadı ile ortaya çıkan kompulsiyonları engellemektir. Kişinin niyet yapıları, bilişsel kodları incelenip OKB’nin yarattığı kısırdöngünün özünü anlaması, birtakım yollar ile kişinin obsesyonları ile karşı karşıya gelmesi, fonksiyonel olmayan fikir kalıpları ile fonksiyonel olanların yer değiştirmesi ve tekrar davranış şekillendirilmesi biçiminde ilerleyen bir tedavi ekolü bugüne kadar OKB tedavisinde bireylere önemli yol aldırmıştır.
OKB’den önemli durumda muzdarip olan şahıslar seanslara geldiğinde çoklukla durumun düzelebileceğine dair inançları çoklukla azdır lakin tedaviden sonra aldıkları yola kendileri de şaşırmaktadır. Bilinen kocaman bir yanlışın üstünde durmak gerekirse OKB bir son değildir, baht değildir, tedavisi mümkündür. Kıymetli olan bu noktada birinci adımı atmak ve terapist ile iş birliği içerisinde hareket edebilmektir.
Psikolob Psikoloji Enstitüsü
Yararlanılan Kaynaklar
Beck, A, T., Emery, G., Greenberg, R.L. (1985). Anxiety disorders and phobias: A cognitive perspective. New York: Basic Books, Inc.
Savaşır, I., Soygüt, G., Kabakçı, E., Bilişsel Davranışçı Terapiler., Türk Psikologlar Derneği Yayınları., Depresyonun Bilişsel Davranışçı Tedavisi., 2003.
